Σειρά επιδημιολογικών και μοριακών μηχανιστικών ερευνών έχουν ενοχοποιήσει το κάπνισμα ως τον κυριότερο προδιαθεσικό παράγοντα για την ανάπτυξη καρκίνου του στόματος. Η συντριπτική πλειοψηφία αυτών των καρκίνων είναι ακανθοκυτταρικά καρκινώματα και κυρίως εντοπίζονται στη γλώσσα. Καθώς όλη η αναπνευστική οδός εκτίθεται στον καπνό του τσιγάρου, εκτός από το στόμα, σε ρίσκο για την ανάπτυξη καρκίνων είναι οι γειτονικοί βλεννογόνοι της μύτης, του λάρυγγα, του φάρυγγα, του οισοφάγου καθώς και των πνευμόνων.
Οι κύριοι αιτιολογικοί παράγοντες του καρκίνου του στόματος, το κάπνισμα και το αλκοόλ, έχουν συνεργική δράση. Πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι οι βαρείς καπνιστές έχουν 20πλάσιο ρίσκο ανάπτυξης καρκίνου του στόματος, ενώ οι σοβαροί πότες έχουν τουλάχιστον 5πλάσιο ρίσκο ανάπτυξης τέτοιου καρκίνου. Ο συνδυασμός καπνίσματος και αλκοόλ οδηγεί σε εκθετικά αυξανόμενο ρίσκο ανάπτυξης καρκίνου του στόματος. Το ρίσκο αυτό μπορεί να είναι έως και 50 φορές μεγαλύτερο από το ρίσκο κάποιου που ούτε καπνίζει ούτε πίνει. Εξαιρετικά υψηλά ποσοστά καρκίνου του στόματος εμφανίζονται σε χώρες όπως η Ινδία και η Ινδονησία, όπου οι κάτοικοι μασούν καπνό και betel nut, το οποίο τυλίγεται σε φύλο καπνού ή εφαρμόζουν τεχνικές ανάποδου καπνίσματος. Σε μερικούς πληθυσμούς της Ινδίας ο καρκίνος του στόματος αποτελεί ποσοστό 50% όλων των νεοπλασιών.
Το τσιγάρο περιέχει πάνω από 4000 ουσίες, από τις οποίες τουλάχιστον 60 είναι γνωστά καρκινογόνα ή προκαρκινογόνα ( Εικόνα 1).
Εικόνα 1. Σχηματική παράσταση καρκινογόνων και προκαρκινογόνων που περιέχονται στον καπνό του τσιγάρου. Πολλά από τα συστατικά του τσιγάρου χρησιμοποιούνται στη βιομηχανία κατασκευής μπαταριών, καύσιμων, δηλητηρίων, φυτοφαρμάκων και χρωμάτων.
Τα κύρια καρκινογόνα του τσιγάρου, είναι οι πολυκυκλικοί αρωματικοί υδρογονάνθρακες, και οι νιτροζαμίνες. Οι αντιδραστικές ουσίες του τσιγάρου ασκούν την καρκινογόνο δράση τους κυρίως σε γενετικό επίπεδο. Συγκεκριμένα τα καρκινογόνα μπορούν να ενεργοποιήσουν κυτταρικούς υποδοχείς ή να δεσμευθούν στο DNA και να ενεργοποιήσουν τον πολλαπλασιαστικό μηχανισμό του κυττάρου. Έτσι προκαλούν μεταλλάξεις και καρκίνους. Επίσης το τσιγάρο περιέχει προκαρκινογόνα που με τη δράση ενζύμων του στόματος μετατρέπονται σε ισχυρά καρκινογόνα.
Εδώ θα πρέπει να προσθέσουμε ότι ο ασθενής με καρκίνο του στόματος, που συνεχίζει να καπνίζει και μετά τη διάγνωση του καρκίνου του, έχει χειρότερη πρόγνωση από αυτόν που έχει κατορθώσει να σταματήσει το κάπνισμα. Το κάπνισμα φαίνεται ότι δρα όχι μόνο στην εναρκτήρια φάση του καρκίνου, αλλά και στα μετέπειτα στάδια της νόσου.
Το κάπνισμα και το αλκοόλ οδηγούν προοδευτικά σε συσσωρευόμενες γενετικές βλάβες στο βλεννογόνο του στόματος, οι οποίες μεταφράζονται σε κλινικά ορατές βλάβες.
Με την προοδευτική συσσώρευση των γενετικών βλαβών, ο στοματικός βλεννογόνος υφίσταται ορατές αλλαγές που προοδευτικά εξελίσσονται, από λευκοπλακία (Εικόνα 2) (δηλαδή μια λευκή πλάκα, που μπορεί να είναι προκαρκινική), σε διηθητικό καρκίνο με μεταστατικές δυνατότητες.
Εικόνα 2 Λευκοπλακία της γλώσσας (λευκή πλάκα)
Η λευκοπλακία είναι η πιο συχνή μορφή στοματικής ενδοεπιθηλιακής νεοπλασίας. Οι περισσότερες είναι αθώες, αλλά κάποιες μπορεί να εξελιχθούν σε καρκινώματα. Περίπου 5-15% των λευκοπλακιών κατηγοριοποιούνται ως δυσπλασίες. Κάποιες από αυτές τις δυσπλασίες μπορεί να αναπτύξουν καρκινώματα. Δύσκολο να προβλέψεις ποιες έχουν καρκινικό δυναμικό. Η πρόγνωση και θεραπεία των λευκοπλακιών ποικίλει. Η θεραπεία μπορεί να είναι απλή παρακολούθηση, έως χειρουργική εξαίρεση της αλλοίωσης. Θεραπεία με ρετινοειδή δεν αποδίδει καθώς είναι τοξική και η λευκοπλακία υποτροπιάζει όταν σταματήσουμε το φάρμακο. Ενδιαφέρον είναι ότι η απλή χειρουργική εξαίρεση λευκοπλακιών υψηλού ρίσκου, μπορεί να μην προλάβει την ανάπτυξη καρκίνου. Γι’ αυτό ασθενείς υψηλού ρίσκου χρειάζονται, πέρα από τις κλασσικές χειρουργικές εξαιρέσεις, νέες «στοχευμένες» θεραπευτικές προσεγγίσεις.
Οι μηχανισμοί της καρκινογένεσης από το τσιγάρο αποτελούν αντικείμενο έρευνας. Η ομάδα μας έχει αποκρυπτογραφήσει κάποιες από τις αλλαγές που υφίστανται τα κύτταρα μετά από έκθεση σε καπνό τσιγάρου. Έτσι έχουμε αναπτύξει ένα κυτταρικό μοντέλο για τη μελέτη των μηχανισμών καρκινογένεσης από το τσιγάρο. Έρευνα στον τομέα αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί έτσι ίσως θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε τους πολύπλοκους μηχανισμούς της καρκινογένεσης. Μέχρι όμως να μπορέσουμε να μεταφράσουμε τη γνώση αυτή σε πρακτικές εφαρμογές για τη θεραπεία ή και την πρόληψη του καρκίνου από το κάπνισμα, η μόνη ασφαλής πρακτική είναι η αποφυγή του καπνίσματος.